Το μυστικό στην… Κίσσαμο

Ποια ουσία είναι φυσικό αιμοστατικό; Ποιο φυτό έχει εντομοαπωθητικές ιδιότητες; Πώς μπορούμε να παρασκευάσουμε φυσικές βαφές; Ποιο βότανο βοηθά στο κρυολόγημα; Στη σύγχρονη εποχή, που κυριαρχείται από τα τυποποιημένα τρόφιμα, τις πλαστικές συσκευασίες και τα χημικά φάρμακα, ερωτήματα σαν τα παραπάνω ηχούν άσκοπα, σχεδόν αστεία. Ωστόσο, έχουν περάσει μόλις μερικές δεκαετίες από την εποχή που χιλιάδες Ελληνες της επαρχίας γνώριζαν την απάντηση σε αυτές και άλλες πολλές ερωτήσεις, κατορθώνοντας να ζουν με αυτάρκεια μέσα στις μικρές τους κοινωνίες, αξιοποιώντας το περιβάλλον χωρίς να το καταστρέφουν.

Με το πέρασμα του χρόνου αυτή η συλλογική γνώση πέρασε στη συλλογική… λήθη, λαμβάνοντας ταυτόχρονα μια γερή δόση περιφρόνησης. Οι παραδοσιακές τεχνικές βαφτίστηκαν «γιατροσόφια» και οι σύγχρονες μέθοδοι κυριάρχησαν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Ωστόσο, εν μέσω κρίσης η αυτάρκεια και η βιωσιμότητα του συστήματος παραγωγής και οργάνωσης των κοινωνιών του παρελθόντος φωτίζονται υπό νέα οπτική. Η επιστροφή σε πιο «φυσικές» μεθόδους παραγωγής προϊόντων οδηγεί τους επιστήμονες στη μελέτη των παραδοσιακών μεθόδων που περιήλθαν σε αχρησία τις τελευταίες δεκαετίες.

Από φάρμακα έως και κόλες
Μία ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου της Κρήτης αποφάσισε να αναζητήσει τα μυστικά των παραδοσιακών μεθόδων στην περιοχή της Κίσσαμου, στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού,. Με την υποστήριξη του ιδρύματος Ιωάννη Λάτση, το οποίο χρηματοδότησε την εθνοβιολογική μελέτη, οι ερευνητές ανακάλυψαν αρκετές από τις πρακτικές που επέτρεπαν σε μια κοινωνία που απέχει μόλις 40 χμ από τα Χανιά να διασφαλίζει αξιοθαύμαστη αυτάρκεια, διατηρώντας ελάχιστες επαφές με την πρωτεύουσα του νομού.

«Πραγματοποιήσαμε αναλυτικές συνεντεύξεις με δεκάδες ανθρώπους μεγάλης ηλικίας, οι οποίοι θυμούνταν τεχνικές για πολλά διαφορετικά προϊόντα: από αφεψήματα και φάρμακα, μέχρι φυσικές βαφές, λιπάσματα και κόλες», σχολιάζει μιλώντας στο «Βήμα» η προϊσταμένη της ερευνητικής ομάδας, δρ. Μελπομένη Σκουλά, βιολόγος του Πάρκου Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας του Πολυτεχνείου της Κρήτης .

«Περιφρονούν τις γνώσεις τους»
Ενδιαφέρον έχει η στάση της τοπικής κοινωνίας απέναντι στα μυστικά των παραδοσιακών μεθόδων. «Αυτές τις γνώσεις η νέα γενιά τις περιφρονεί, ενώ το δυστύχημα είναι ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι που τις κατέχουν, νιώθουν σχεδόν… ντροπή. Σαν να είναι απόδειξη ενός χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου το γεγονός ότι γνωρίζουν τις ιδιότητες της χαρουπιάς, του μελισσόχορτου και της μυρτιάς. Πολλές φορές οι συνεντευξιαζόμενοι μας έλεγαν απαξιωτικές φράσεις όπως “αυτά είναι ανοησίες” ή “αυτά είναι ξεπερασμένα”», αναφέρει η κυρία Σκουλά.

Η επιστήμη το επιβεβαιώνει
Ωστόσο, κάθε άλλο παρά ξεπερασμένες είναι οι παραδοσιακές τεχνικές που πέρασαν από γενιά σε γενιά. Αντιθέτως, δεκάδες σύγχρονες μελέτες αποδεικνύουν ότι πολλές από τις πατροπαράδοτες τεχνικές είχαν έρεισμα.
«Είναι αξιοθαύμαστο ότι η λαϊκή γνώση περιείχε πληροφορίες που η επιστήμη έρχεται να επιβεβαιώσει στις μέρες μας. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι γνώριζαν ότι αν τραυματιστείς στην ύπαιθρο, πρέπει να αναζητήσεις ιστό αράχνης για να σταματήσεις την αιμορραγία. Πράγματι, αποδείχθηκε ότι ο ιστός της αράχνης έχει αιμοστατικές ιδιότητες. Επίσης, οι παλιοί χρησιμοποιούσαν αιθέρια έλεα, όπως το φασκόμηλο, για την τόνωση της μνήμης. Σήμερα, οι φαρμακευτικές εταιρίες επικεντρώνουν σε αυτές ακριβώς τις ουσίες τις έρευνες για το Αλτσχάιμερ», σχολιάζει η βιολόγος.

Κίνητρο για επενδύσεις
Βασικό χαρακτηριστικό των παραδοσιακών μεθόδων ήταν ότι στηρίζονταν στην αρχή της αειφορίας, χωρίς καν να το αντιλαμβάνονται! «Ο λόγος είναι ότι χρησιμοποιούσαν το περιβάλλον με γνώμονα να υπάρχουν διαρκώς πόροι ώστε το σύστημα να είναι βιώσιμο. Αντιθέτως, στις μέρες μας έχουμε τη λογική της γρήγορης χρήσης και εξάντλησης του οικοσυστήματος», εξηγεί η κυρία Σκουλά.

Γι’ αυτό άλλωστε, η ενδελεχής μελέτη αυτών των μεθόδων παρέχει επιχειρηματικές ιδέες για επένδυση στην έρευνα. «Εταιρίες από όλο τον κόσμο επενδύουν σε τέτοιου είδους έρευνες, Ανάμεσα τους ορισμένες είναι ελληνικές, ωστόσο θα μπορούσαν να δημιουργηθούν περισσότερες, αρκεί να υπάρχει το επιχειρηματικό δαιμόνιο. Η μία ανάγκη γεννά την άλλη και έτσι δημιουργούνται οι ιδέες», αναφέρει.

Δίνοντας ένα απλό παράδειγμα, αναφέρεται στις φυσικές βαφές. «Σήμερα τα υφάσματα από βιολογικό βαμβάκι κερδίζουν όλο και περισσότερη δημοτικότητα. Πώς, όμως, θα χρωματισθούν αυτά; Με χημικά χρώματα; Οι παραδοσιακές βαφές από ριζάρι, κατηφέ ή… σπανάκι μπορούν να δώσουν τη λύση», καταλήγει η ίδια.

Εξι παραδοσιακά προϊόντα με «κρυφές χρήσεις»

1. Ελιά
Ο κατσίγαρος, δηλαδή τα υπολείμματα του ελαιοτριβείου, χρησιμοποιούνταν για την απομάκρυνση των παρασίτων από το δέρμα των αιγοπροβάτων. Επίσης, δινόταν σαν φάρμακο σε δηλητηριάσεις και αποτελούσε το διαλυτικό μέσο για πολλά φαρμακευτικά παρασκευάσματα, όπως το κοκκινόλαδο ή το λιακονόλαδο.

2. Μέντα
Εκτός από αφέψημα που κάνει καλό στο στομάχι και ανακουφίζει από το κρυολόγημα, η μέντα έχει μια επιπλέον ιδιότητα: είναι εντομοαπωθητικό φυτό και χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση των καρπών.

3. Δυόσμος
Το αφέψημα δυόσμου προστατεύει το στομάχι και το αναπνευστικό, ενώ κατεβάζει το
ζάχαρο και την χοληστερίνη. Αυτό που λίγοι γνωρίζουν είναι ότι η τριβή του φύλλου στο δέρμα χρησιμοποιούνταν για την θεραπεία από τις μυρμηγκιές.

4. Σπανάκι
Πέρα από την κατανάλωσή του ως λαχανικό, χρησιμοποιούνταν στην βαφική για πράσινο χρώμα

5. Αράχνη
Ο ιστός της αράχνης χρησιμοποιούνταν για την διακοπή της αιμορραγίας σε τραύματα

6. Λιακόνι
Το λιακόνι είναι μία σαύρα που δαγκώνει με το στόμα ή τσιμπάει με την ουρά, όπου
φυλάσσεται το δηλητήριο. Θεωρείται δηλητηριώδες και η δαγκωνιά του θανατηφόρα. Ωστόσο, τοποθετώντας λιακόνι μέσα σε λάδι και αφήνοντάς το στον ήλιο, μέχρι την
διάλυση του ερπετού, οι άνθρωποι της Κίσσαμου παρασκεύαζαν το «λιακονόλαδο». Αυτό χρησιμοποιούνταν ως αντιβιοτικό σε πληγές και τραύματα και ως θεραπευτικό για το δάγκωμα λιακονιού.